Gmina Trzcinica

Położenie i uwarunkowania geograficzne

Ślady zamierzchłej historii...
Pierwsza wzmianka historyczna o Trzcinicy sięga początku XI wieku, gdy ziemie te dla księstwa Śląskiego zdobył Piotr Włostowicz zwany Duninem. Zbudował on grodzisko stożkowe dla celów obronnych. W 1120 roku nazwał on Trzcinicę jako Crescenica (od bujnie rosnącej trzciny). Od tego roku istnienie Trzcinicy jest udokumentowane. Trzcinica posiada najstarszą na Ziemi Kępińskiej parafię z 1201 roku. W 1245 roku Trzcinica przechodzi w ręce biskupa wrocławskiego. W 1360 roku biskup wrocławski Przecław darował dobra trzcińskie kanonikowi poznańskiemu Stefanowi Gromowy w dożywocie. W roku 1370 Trzcinica przeszła w ręce rodu Stogniewów, który jednocześnie był właścicielem miejscowości: Laski, Smardze, Pomiany i Wodziczna. W 1510 roku Jan Stogniew, syn Anny, zmienił nazwisko na Trzciński od miejscowości Trzcinica uzyskując herb od Zygmunta Starego. Ród Trzcińskich władał tymi dobrami do 1812 roku, kiedy Ignacy Trzciński zamienił się z baronem Knobelsdorfem na miejscowość Biskupice na Górnym Śląsku. Od 1892 roku dobra trzcińskie dostawały się w ręce właścicieli niemieckich i ulegały germanizowaniu. Na przestrzeni wieków Trzcinica pełniła zawsze rolę centrum dla okolicznych wsi.
Miejscowości leżące na terenie gminy Trzcinica odznaczają się kilkusetletnią historią. Z kolei pierwsza wzmianka o Laskach pochodzi z 1435 r. W XV w. wieś należała do rodziny Okrzów, natomiast od XVI w. – do rodu Laskowskich. W latach 1821-46 była ona własnością króla bawarskiego i pozostawała w rękach niemieckich do 1913 r.
W drugiej połowie XVIII w. i na przełomie XVIII i XIX w. powstał tutaj kompleks parkowo-ogrodowy, a w okresie od połowy XIX w. do ok. 1920 r. został uformowany zespół folwarczny. Działania te w zasadniczy sposób ukształtowały obecny układ przestrzenny miejscowości. Z kolei Kuźnica Trzcińska – wieś o niewątpliwie średniowiecznym rodowodzie – wchodziła w skład dóbr trzcińskich. „Kuźnicakami” nazywano w średniowieczu osady powstałe przy hutach żelaza (dymarkach), co wskazuje na istnienie w przeszłości w okolicy złóż rudy darniowej. Historycznie należała do niej osada Piła – Młyn. Wieś zachowała układ ulicowej rzędówki, z nielicznymi przykładami murowanej zabudowy zagrodowej z początku wieku. Inną wsią o najprawdopodobniej średniowiecznej genezie, która wchodziła w skład dóbr trzcińskich jest Piotrówka. Jej układ przestrzenny ma charakter ulicowej rzędówki, a tradycyjna zabudowa niemal w całości została zastąpiona nową.
Do innych kilkusetletnich miejscowości, znajdujących się w gminie Trzcinica należą: Smardze, wzmiankowane w źródłach w 1305 r. oraz Pomiany i Wodziczna, o których pierwszy zapis pojawił się około 1400 r. Na terenie gminy Trzcinica – zwłaszcza w okolicach wsi Laski i Smardze – znajdują się również odkrycia o wartości archeologicznej pochodzące z epoki brązu, okresu kultury łużyckiej, epoki żelaza, okresu kultury przeworskiej, z wczesnego i późnego średniowiecza oraz stanowiska nowożytne. Jednym z najciekawszych odkryć archeologicznych jest największe w Wielkopolsce cmentarzysko ciałopalne ludów kultury łużyckiej, grupy górnośląsko-małopolskiej, z V okresu epoki brązu i początku epoki żelaza (VII w p.n.e). Znajduje się ono w okolicach Lasek i liczy 1812 pochówków ciałopalnych oraz około 9 tys. zabytków archeologicznych. Ponadto na terenie Trzcinicy zlokalizowane jest wpisane do rejestru zabytków stanowisko z czasów nowożytnych. Jest nim tzw. kopiec św. Wawrzyńca wraz z XVI-XVII wiecznym dworem obronnym na kopcu

TRZCINICA
Pierwsza historyczna wzmianka o Trzcinicy pochodzi z dokumentu Bolesława Kędzierzawego 1149 roku. W XII wieku Trzcinica należała wraz z całą okolicą do klasztoru Benedyktynów we Wrocławiu. Ostatecznie przed rokiem 1245 Trzcinica przeszła w posiadanie biskupa wrocławskiego. W 1239 roku Henryk, książę Śląska, Krakowa i Polski pozwala osadzić Trzcinicę na prawie niemieckim. Stosunkowo wcześnie, zarówno we wsi jak i miastach na prawie niemieckim osiedla się, obok ludności niemieckiej, ludność rodzima – słowiańska, pruska i węgierska. W 1360 roku biskup wrocławski Przecław nadał Trzcinicę kanonikowi poznańskiemu Stefanowi Gromossy w dożywocie. Kanonik ten w kilka lat doprowadził do wzorowego porządku wsie sobie nadane, w niektórych pobudował kościoły i obdarował je gruntami. Potem weszła w skład powiatu wieluńskiego.Gdy Trzcinica znalazła się w obrębie powiatu wieluńskiego, zaczął władać nią bardzo popularny na ziemi wieluńskiej ród Stogniewów. Trzcińscy posiadali Trzcinicę do 1812 roku. Od początku XIX wieku dobra trzcinickie znalazły się w rękach niemieckich. W końcu XVIII wieku całkowitej zmianie uległy warunki polityczne, w jakich dotychczas rozwijała się Trzcinica. Wraz z Wielkopolską, w wyniku drugiego rozbioru Polski, dostała się pod panowanie pruskie. Zajęte przez Prusaków tereny podzielono je na trzy departamenty. Trzcinica znalazła się w departamencie kaliskim i nadal należała do powiatu ostrzeszowskiego. Zmianie przynależności państwowej towarzyszyło wprowadzenie pruskiego ustroju polityczno-administracyjnego. Wprowadzono język niemiecki jako urzędowy, toteż źródła z tego okresu napisane są w tym języku. Pomimo okresu zaborów Trzcinica nadal się rozwijała.
Zabytki w Trzcinicy
1. Kościół p.w. Św. Stanisława Męczennika z 1805 roku za wsparciem finansowym Anieli z Jastrzębskich Trzcińskiej Stefanowej. Posiada on styl klasycystyczny, jest murowany, kryty dachówką, Znajdują się tam figury drewniane z końca XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi również ambona i konfesjonały. Chrzcielnica jest wykonana w stylu rokoka. Wśród wyposażenia znajduje się późnogotycka rzeźba z ok. 1510 roku oraz kielich mszalny z 1747 roku. W kościele znajdują się trzy ołtarze: ołtarz główny z figurą ukrzyżowanego Chrystusa, ołtarz Matki Boskiej z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego obok ambony. Od roku 1967 Kościół w Trzcinicy jest wpisany do rejestru zabytków. Na przeciw kościoła znajduje się plebania z 1856 roku.
2. Zespół dworski w Trzcinicy. Dworek w Trzcinicy został wybudowany w 1890 r. Był dworkiem dziedzica majątku ziemskiego w Trzcinicy. Ostatnim dziedzicem był Niemiec Maksymilian Blau., który mieszkał w Trzcinicy aż do wkroczenia wojsk radzieckich 19.01.1945 r. W 1946 r. otwarto w tym budynku Zasadniczą Szkołę Rolniczą, która czynna była do 1950 r. W latach 1950-1959 w pałacu znajdowały się mieszkania dla pracowników POM oraz biura GS “Samopomoc Chłopska”. Później do 2005 r. w obiekcie mieściła się Szkoła Podstawowa. Pałac jest piętrowy, portal z balkonem, wsparty na dwóch parach kolumn z balustradą metalową, dach mansardowy. Pałac usytuowany jest w krajobrazowym parku o powierzchni ponad 2 ha. Park został przedzielony szosą do Lasek. W pozostałościach parku znajdują się trzy kasztanowce o obwodach 294, 296 i 343 cm.
3. Pięć spichlerzy po przeciwnej stronie szosy XIX/XX w., cztery przerobione na mieszkania.
4. Kopiec Św. Wawrzyńca – grodzisko stożkowate w dolinie wśród łąk, ok. 200 m na wschód od kościoła, XIV wiek, zwane wzgórzem św. Wawrzyńca, miejsce średniowiecznej siedziby rycerskiej. Topola na grodzisku o obwodzie 380 cm.
5. Szkoła ewangelicka z 1879 roku – obok toru kolejowego.

LASKI
Osada zamieszkiwana była już w okresie prehistorycznym, o czym świadczy odkryty największy w Polsce cmentarz kultury łużyckiej, datowany na okres od 1.000 do 400 lat p.n.e. Z kolei pierwsze wzmianki o Laskach pojawiają się w źródłach średniowiecznych z 1277 roku jako Lubechowice. W XII wieku wieś należała do klasztoru Benedyktynów św. Wincentego we Wrocławiu. Około 1400 roku utrwaliła się obecna nazwa Laski, pochodząca od lasów, które pokrywały ogromne połacie ziemi. W XIV i XV wieku władały Laskami rodziny rycerskie Stogniewów. W 1552 roku wieś była własnością trzech Laskowskich. W XVI wieku nastąpiło zubożenie posiadłości i wyprzedaż niektórych folwarków. W 1620 roku zakon Paulinów z Częstochowy nabywał stopniowo majątek i scalił go około roku 1660. W 1796 roku w wyniku rozbiorów Polski majątek został skonfiskowany przez władze pruskie, a w 1858 roku przekazany rodzinie Loesch z Woskowic Dolnych na Śląsku. Konrad von Loesch sprzedał w 1923 roku majątek ziemski i leśny Fundacji „Nauka i praca”, działającej przy Uniwersytecie w Poznaniu. W 1950 roku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Od 1993 roku utworzono Gospodarstwo Rolne Skarbu Państwa w Laskach, należące do Agencji Rolnej Skarbu Państwa w Poznaniu.
Zabytki w Laskach

1. Kościół p.w. Wniebowzięcia Matki Boskiej – wybudowany w 1627 oku przez Paulinów z Częstochowy; powiększony w XVIII wieku, w konstrukcji zrębowej, oszalowany; wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, z prostokątnym prezbiterium i dwiema kruchtami od zachodu i południa; przy północnej ścianie prezbiterium malowana zakrystia; dach kryty gontem; nad nawą wieżyczka na sygnaturkę; wewnątrz stropy; stropy i ściany pokryte polichromią z 1739 roku (data na belce stropowej), przedstawiają scenę wniebowzięcia Matki Boskiej, symbol zakonu paulinów i dekorację roślinną; wczesnobarokowy ołtarz główny z 2 połowy XVII wieku z obrazem Matki Boskiej; w ołtarzu bocznym z XVII wieku Rzeźba św. Rocha; w prezbiterium późnorenesansowa ambona z I połowy XVII wieku.
2. Kościół Niepokalanego Serca Maryi z 1879 roku – murowany, neogotycki, jednonawowy, poewangelicki kościół z więźbą stropową, opartą na krzyżownicy św. Andrzeja, zbudowany staraniem pastora Jerzego Badury oraz patronów Matyldy i Johana von Loesch; walorem kościoła są zabytkowe organy, krzyż z pasyjką, wykonaną w drewnie gruszy na belce stropowej, dzwon stalowy i witraże wykonane w latach 1991-99 autorstwa Mariana Schwarza regionalisty ziemi szamotulskiej, wypalone w pracowni witrażysty Marka Janka z Kobylnicy, wpisane jako zabytek dziedzictwa Wielkopolski. Przy kościele na cokole znajduje się figura św. Jana Nepomucena.
3. Plebania poewangelicka z 1877 roku (były ośrodek zdrowia), obecnie siedziba biblioteki i wielu organizacji społecznych.
4. Cmentarzysko kultury łużyckiej grupy górnośląśko-małopolskiej z młodszej epoki brązu X-IV wiek p.n.e.; odkryte w latach 1926-29 przez archeologów z Uniwersytetu Poznańskiego. Cmentarzysko liczy ponad dwa tysiące pochówków, z czego podczas badań udokumentowano 1812 stanowisk grobowych popielnicowych i bezpopielnicowych. Łącznie odnaleziono ok. 9000 obiektów archeologicznych; do 1939 roku zebrane przedmioty mieściły się w Laskowskim zamku, gdzie utworzono muzeum; po wybuchu II wojny światowej eksponaty przeniesiono do muzeum archeologicznego w Poznaniu.

5. Zespół pałacowo-parkowy – wybudowany w 1908 roku w stylu neorenesansowym, posiada także elementy renesansu śląskiego i saskiego oraz neobaroku. Właścicielem był Fryderyk von Loesch. Pałac posiada trzy kondygnacje. Od ściany północno-zachodniej pałac posiada okrągłą wieżę z ośmiobocznym graniastosłupowym poddaszem; pałac znajduje się w parku krajobrazowym pochodzącym z XIX wieku o powierzchni 8,44 ha
6. Zespół zabudowań dworskich - budynek poklasztorny z charakterystycznymi sklepieniami łukowymi (obecnie gorzelnia), pochodzący z XVIII wieku; dwór z początku XIX wieku (stary zamek); zabytkowy spichlerz i zabudowania dworskie majątku z początku XX wieku; domy dla pracowników rolnych z charakterystycznego muru pruskiego z końca XIX wieku.
7. Zespół obiektów kolejowych – dworzec kolejowy zbudowany w 1912 roku z bocznicą, ładownią i placem składowym; zabytkowy wiadukt kolejowy, zwany mostem.
8. Zespół obiektów szkolnych – budynek szkolny z 1866 roku - dwie sale lekcyjne i mieszkanie dla nauczyciela; budynek szkolny z 1912 roku – cztery sale lekcyjne i mieszkanie dla kierownika szkoły.

WODZICZNA
Początki założenia wsi datuje się na 1400 rok. Ziemie te należały do Stogniewów i Trzcińskich do 1812 roku. Folwark w Wodzicznej ok. 1560 roku pobudował Jan Trzciński w miejscu obecnej osady Dzierżążnik. W 1812 roku właścicielem został baron Knobelsdorf. Był to okres zastoju gospodarczego i spustoszenia powstałego po przemarszu wojsk francuskich i rosyjskich. Początkowo wieś Wodziczna należała do dóbr Dzierżążnik. W roku 1835 odłączono ją od dworu i przeszła na własność włościan zaciężnych.
Zabytki w Wodzicznej

1. Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy – Sanktuarium Maryjne. Początkowo istniał jako kaplica dzięki staraniom ks. Henryka Szworca; następnie wybudowano kościół w 1894 roku ze składek mieszkańców wsi i innych darczyńców; świątynia została wybudowana z cegły w stylu neogotyckim; znajduje się tam kopia cudownego obrazu Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, poświęcona przez Ojca Św. Leona XIII. Cudowny obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy znajdował się na Krecie, skąd pewien pobożny kupiec przewiózł go do Rzymu. Przez całe trzy wieki znajdował się w kościele św. Mateusza. Usunięto go stamtąd w czasie rewolucji francuskiej. Przez 60 lat pozostawał w ukryciu. Świetność i należny hołd obrazowi kazał przywrócić papież Pius IX, efektem czego 26 kwietnia 1866 roku ustawiony został w poświęconym św. Alfonsowi w kościele Ojców Redemptorystów. Od tego dnia rozpowszechniał się nabożeństwo do tego cudownego obrazu. 23 czerwca 1867 roku Kapituła Watykanu ukoronowała obraz złotą koroną. Kopia tego obrazu, poświęcona przez papieża Leona XIII znajduje się w kościele w Wodzicznej. Różne źródła podają przykłady licznych cudów, które zdarzyły się dzięki Matce Boskiej Nieustającej Pomocy w Wodzicznej. Nie są to czcze słowa, bowiem na obrazie wiszą liczne wota. Również Edmund Sroka w „Trzcinica w 875-leciu” podaje liczne przykłady cudów jakie zdarzyły się w Wodzicznej. Oprócz uzdrowień wymienia także m.in. jasność jaka miała się ukazywać nad kościołem w Wodzicznej nim umieszczono w nim obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, czy też fakt, iż w 1866 roku epidemia cholery, która zabiła wielu mieszkańców parafii zatrzymała się przy kaplicy w Wodzicznej. Modlitwa powstała w 1899 roku śpiewana jest codziennie podczas tygodniowych odpustów:

„Matko Najświętsza na niebios tronie,
Która tu świecisz w kwiatów koronie
Złożonej sercem Twojego ludu;
Matko serc naszych! – potęgą cudu
Nieustającej pomocy z nieba
Jakiej tu wszelka wzywa potrzeba,
Nie gardź ach nie gardź żywą ofiarą,
Którą Ci lud Twój przynosi z wiarą,
I w żywe kwiaty u tych podwoi
Łaskami słynny Twój ołtarz stroi:
A nieustannej pomocy cudem
Czuwaj o Matko nad Twoim ludem
I kwiatem serca naszego czczona,
Bądź tu w Wodzicznie – błogosławiona!”

2. Budynek po byłej szkole. Został wybudowany w 1889 roku jako szkoła dwuklasowa; a w 1907 roku dobudowano zachodnią część z klasą i mieszkaniem dla nauczyciela. Tuż po wojnie obiekt ten służył przez kilka tygodni jako szpital przyfrontowy.
3. Budynek szkoły poewangelickiej, w którym mieściła się sala lekcyjna z mieszkaniem dla nauczyciela; później budynek został przekwalifikowany na przedszkole samorządowe.
4. Lipa drobnolistna – pomnik przyrody. Posadzona w 1928 roku w 10 rocznicę odzyskania niepodległości. Obwód na wysokości pierśnicy 420 cm.

PIOTRÓWKA
Piotrówka została założona około 1724 roku przez szlachcica Piotra Trzcińskiego. Nazwa tej miejscowości pochodzi od jego imienia. Na początku, na tych terenach osiedliło się sześć rodzin, ale opuściło swoje domostwa z uwagi na brak wody. Piotr Trzciński sprowadził specjalistów studniarzy do wykopu studni głębinowej. Od tego czasu wieś się rozwijała i z czasem powstał folwark. W roku 1845 właścicielem folwarku został baron Knobelsdorf, a w 1850 folwark przeszedł w ręce Somela, od którego jako resztówkę odkupiła około 1880 roku rodzina Szteklów, a z pozostałej ziemi utworzono gospodarstwa chłopskie.
Zabytki w Piotrówce
1. Kościół – w roku 1976 powstała kaplica św. Antoniego, a w 2006 roku do kaplicy dobudowano wieżę, na szczycie umieszczono dzwony, wizerunek świątyni zmienił spadzisty dach..

POMIANY
Uważa się, iż Pomiany powstały w XIV wieku. Pierwsza wzmianka o młynie pochodzi z 1502 roku, a 50 lat później były już dwa młyny. Jeden nazywał się Podgórze a drugi Krok. Nazwa Krok występuje do dzisiaj na zachód od Pomian. Prawdopodobnie Pomiany istniały już w 1360 roku były jednak mocno wyludnione, gdy biskup wrocławski Przecław nadał je kanonikowi poznańskiemu Stefanowi Gromossy w dożywocie. Potem Pomiany przeszły w ręce Stogniewów. Od tego czasu losy Pomian łączą się nieprzerwanie z losami Trzcinicy ze względu na tych samych właścicieli.
Zabytki w Pomianach
1. Zespół dworski – dwór murowany z XIX wieku oraz zabytkowy park – w południowo-wschodnim narożniku parku znajduje się pochodząca z początku XIX wieku zabytkowa wieża obserwacyjna byłych właścicieli Pomian. Wieża jest zbudowana z kamienia ciosanego i ma 3 metry wysokości. Wyżej zbudowano 4 filary, także z kamienia ciosanego na wysokość 2 metrów. Całość zakończono konstrukcją drewnianą w formie ozdobnej. Jest to obiekt unikalno-historyczny i służył on w dawnych czasach do kontrolowania wydajności swych poddanych.
2. Pomnik Najświętszego Serca Jezusa pobudowany jako votum wdzięczności za opiekę Bożą nad mieszkańcami Pomian.

KUŹNICA TRZCIŃSKA
Kuźnica Trzcińska powstała z woli Jana Trzcińskiego około 1590 roku. Jej silny rozwój rozpoczął się od 1610 roku. W owym czasie na tych ziemiach szlachta tworzyła osady służebne, którym zlecano niezwykle ważne zadanie stworzenia rzemiosła, które zajmowałoby się wytapianiem rudy darniowej. Uzyskana surówka była po obróbce w kuźni przeznaczana na produkcję narzędzi i sprzętu rolniczego oraz uzbrojenia rycerskiego. Pobudowano równocześnie 2 młyny wodne: jeden w Kuźnicy, a drugi w Pile. Młyny te służyły ludziom ponad 400 lat do 1946 roku.
Zabytki w Kuźnicy Trzcińskiej

1. Szkoła murowana z 1910 roku
2. Młyn z 1900 roku.

TEKLIN
Zabytki w Teklinie
1. Dworek w Teklinie z 1870 roku, park dworski z XIX wieku.

Opracowano na podstawie: Planów Odnowy Miejscowości, „Trzcinica w 875-leciu” Edmunda Sroki oraz materiałów archiwalnych Urzędu Gminy Trzcinica. Fot. J. Muszalska i B. Henczyca.